Στην Ελληνική παράδοση η λέξη «πνεύμα» είχε πολύ διαφορετική έννοια από αυτήν που της προσδόθηκε κατά τους μεταγενέστερους χρόνους. Έτσι η (γραμματική[1]) σημασία της λέξεως αυτής ήταν «το, προ της εκφωνήσεως φωνήεντος φθόγγου, εκπεμπόμενο ρεύμα αέρος, η πνοή (φύσημα μετρίας εντάσεως) του αέρος, ο άνεμος, ο αήρ». Κατά τον Αριστοτέλη, «πνεύμα» είναι ο θερμός αήρ ο ενυπάρχων στον οργανισμό και δη στο αίμα προκαλών δια των φλεβών τον σφυγμό και την αναπνοή.
Τον μεσαίωνα και ιδιαίτερα υπό την επίδραση του χριστιανισμού, αλλά και κατά τους μεταγενέστερους χρόνους δόθηκαν σ’ αυτήν την λέξη πολλές και διαφορετικές έννοιες π.χ. Πνεύμα θεωρείται η αναπνοή, φορέας της ζωής και των ψυχικών λειτουργιών, επίσης πνεύμα είναι η «ζωή», «η πνοή της ζωής» (πνοή ζωογονούσα το σώμα), αλλά και κάτι ενδιάμεσο μεταξύ σώματος και ψυχής. Επίσης πνεύμα χαρακτηρίζεται η άυλη ουσία, φορέας των διανοητικών λειτουργιών, σε αντίθεση προς το σώμα και την ύλη. Κατά τους Πανθεϊστές, πνεύμα είναι η άυλη ουσία, η διάχυτος στην Φύση.
Στην φιλοσοφική ορολογία η λέξη εισήχθη πολύ αργότερα. Έτσι αρχικά προτιμούσαν τους όρους «νους, νόηση, λόγος». Μόλις μετά τον Κάντιο αρχίζει ο όρος πνεύμα να εισάγεται στην φιλοσοφική γλώσσα, από δε τον Έγελο και μετά βλέπουμε να επικρατεί. Το περιεχόμενο του όμως τώρα είναι πολύ ευρύτερο. Από ψυχολογικό και ανθρωπολογικό που ήταν, εξελίσσεται σε μεταφυσικό και κοσμικό. Πρέπει να τονισθεί ότι ο Χριστιανισμός είχε ήδη προσδώσει στην λέξη πνεύμα μεταφυσικές ιδιότητες και καθιστούσε το ανθρώπινο πνεύμα συγγενές προς το θείο πνεύμα. Δι’ αυτού ο άνθρωπος συγγενεύει προς τον Θεό. Στην πράξη πάντως τα όρια μεταξύ των λέξεων ψυχής και πνεύματος είναι πολύ ρευστά και συγκεχυμένα. Και οι δύο αυτές λέξεις καταντούν συνώνυμες αλλά και οι δύο διαχωρίζονται εννοιολογικά από το υλικό σώμα. Όμως παρά ταύτα υπάρχει η εξής εννοιολογική διαφορά: Η μεν ψυχή και τα εις αυτήν αναφερόμενα, αντιπροσωπεύουν μίαν παθητική κατάσταση, ενώ το πνεύμα αλλά και οι όροι νους και νόηση εξυπακούουν ενεργό δράση. Μέσα στα ρεύματα της νεωτέρας Φιλοσοφίας το περιεχόμενο του όρου πνεύμα διαφοροποιείται αναλόγως. Από πνεύμα ατομικό διευρύνθηκε σε πνεύμα υπερατομικό, πνεύμα της ανθρωπότητας και σε πνεύμα του Σύμπαντος. Δεν έλειψε ακόμη και η χριστιανική θεώρηση ότι το πνεύμα δεν είναι κτήμα του πρώτου τυχόντος, δεν είναι κτήμα του οποιουδήποτε άνθρωπου, αλλά είναι θείο δώρο παρεχόμενο σε εκλεκτούς. Οι εκπρόσωποι μάλιστα αυτής της θρησκείας εξέτασαν το πρόβλημα του πνεύματος σε σχέση και προς το πρόβλημα της αθανασίας. Σχετικώς υποστηρίχθηκε υπό των περισσοτέρων, ότι μόνον η ανωτέρα πνευματική ζωή είναι αθάνατος, ενώ ο κατώτερος ψυχικός βίος είναι φθαρτός και παροδικός όσο και το σώμα.
Επίσης είναι αυτονόητον ότι το πνεύμα διακρίνεται τόσο σε υποκειμενικό, όταν αναφέρεται στο πνεύμα του κάθε ατόμου, όσο και σε αντικειμενικό, όταν αναφέρεται στο σύνολον των πνευματικών δημιουργημάτων μιας ομάδας ανθρώπων π.χ. δημιουργημάτων που αφορούν την επιστήμη, την τέχνη, τη θρησκεία και γενικότερα σε ότι αφορά στο πνεύμα του πολιτισμού.
Ερευνήθηκε επίσης η σχέση του πνεύματος προς την Φύση, αλλά και εδώ οι απόψεις επηρεάσθηκαν από τις μεταφυσικές λογικές των διαφόρων ερευνητών με αποτέλεσμα να διατυπωθούν πολλές διαφορετικές απόψεις. Έτσι, άλλοι δέχονται αμοιβαία εξάρτηση μεταξύ Φύσεως και πνεύματος, άλλοι διαβλέπουν στο Σύμπαν βαθμιαία επικράτηση του πνεύματος επί της ύλης, άλλοι θεωρούν την Φύση εμπόδιο στο πνεύμα, ενώ κάποιοι θεωρούν την Φύση ως αναγκαίο μέσον δια να επιτυγχάνει το πνεύμα όσα εκάστοτε θέτει προ αυτού ως σκοπούς του, ορισμένοι πάλι θεωρούν την Φύση ως ένα προϊόν του πνεύματος και άλλοι, αντιστρόφως, θεωρούν το πνεύμα και τα πνευματικά δημιουργήματα του πολιτισμού ως προϊόντα της ύλης. Όλες αυτές οι απόψεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι επικρατεί πλήρης σύγχυση!
Κατά τους αποκρυφιστές, το πνεύμα ουσιαστικά δεν είναι διάφορο της ύλης, αφού και τα δύο μαζί αποτελούν εκδήλωση του μοναδικού, του απολύτου το όποιον κατ’ αυτούς είναι η ΖΩΗ, αφού ούτε το πνεύμα μπορεί να υπάρξει χωρίς την ύλη, ούτε η ύλη χωρίς το πνεύμα, γιατί η ΖΩΗ, κατά τους αποκρυφιστές, είναι μία διττότητα που περιλαμβάνει και πνεύμα και ύλη. Πνεύμα και Ύλη είναι οι δύο πόλοι, μεταξύ των οποίων πλέκεται το δράμα του κόσμου των φαινομένων. Πέραν όμως των φαινομένων αυτών, πέραν του χωρισμού, υπάρχει η μοναδική τους καταγωγή και αιτία που είναι το απόλυτον.
Κατά τους πνευματιστές, σε κάθε υλικό σώμα ενυπάρχει πνεύμα και είναι εντελώς διάφορο και ανεξάρτητο από το σώμα. Το πνεύμα είναι κάτι άυλο, το οποίον προϋπήρχε του σώματος, αλλά και επιζεί μετά την φθορά του σώματος, περιβεβλημένο όμως τότε από το περίπνευμα (μια ημιυλική ουσία σχεδόν λευκή και διαφανή). Το πνεύμα, χάριν του περιπνεύματος, διατηρεί ανάμνηση της ζωής και μπορεί να επικοινωνεί μετά των ζώντων υπό ορισμένες συνθήκες. Κατά τους πνευματιστές, κάθε αυτοτελές πνεύμα εξελίσσεται διαρκώς, βαίνον προς ανώτερη τελειοποίηση του μέσω της διαδικασίας της μετενσαρκώσεως. Δηλαδή για να επιτύχει την εξέλιξη του περνάει μέσα από διάφορα υλικά σώματα, αναλόγως του βαθμού της εξελίξεως του. Υπάρχει λοιπόν, κατ’ αυτούς, ένας κόσμος πνευμάτων διαφόρου καθαρότητας. Διακρίνονται σε πνεύματα ανώτερα και κατώτερα, σε αγαθά και πονηρά κλπ τα οποία ενσαρκώνονται κάθε φορά σε ανάλογα υλικά σώματα και μετά τον θάνατον του κάθε υλικού σώματος μετενσαρκώνονται και πάλιν, αναλόγως της βελτιώσεως ή της χειροτερεύσεως την οποία πέτυχαν κατά την εκάστοτε ενσάρκωση.
Στην σύγχρονη εποχή η λέξη «πνεύμα» χρησιμοποιείται με πολλές έννοιες όπως π.χ. νους, η δύναμη και ικανότητα να κατανοεί και αντιλαμβάνεται κανείς και κατ’ επέκταση, η ευφυΐα, η ικανότητα του νοείν ταχέως και ορθώς. Επίσης σημαίνει α) κάθε ιδιαιτέρα κλίση και ροπή προς ορισμένο τομέα ενεργείας π.χ. «το εμπορικό πνεύμα» β) την ιδιάζουσα ψυχική και διανοητική κατάσταση π.χ. «πνεύμα ανήσυχο», την επικρατούσα νοοτροπία «το πνεύμα της εποχής» γ) το πραγματικό νόημα, το κατ’ αλήθεια περιεχόμενο, την ουσία, την πραγματική πρόθεση π.χ. «το πνεύμα του συγγραφέως» δ) την πρόθεση σε αντίθεση προς το γραμμένο π.χ. «το πνεύμα του νόμου είναι τελείως διάφορο προς το γράμμα». Από την προαναφερθείσα περιγραφή συνάγεται ότι η λέξη πνεύμα έχει ευρύτατο πεδίο εννοιών στην καθημερινή χρήση της.
Τι είναι όμως πνεύμα κατά την σύγχρονη φιλοσοφική αντίληψη; Η αντικειμενική απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα είναι πολύ δύσκολη, και μόνον μια υποκειμενική απάντηση μπορεί να δοθεί, έχουσα σχέση και με τις προσωπικές αντιλήψεις αυτού που το ορίζει. Έτσι πνεύμα, μετά την διευκρίνιση αυτή, είναι:
α) Η αιθέρια ουσία δηλαδή η αμέριστη ή συνεχής ουσία.
β) Ψυχή διαθέτουσα οργανισμό, δηλαδή ψυχή διανοούμενη.
Στυλιανός Τάκας
[1] Επ’ αυτού μπορεί ο αναγνώστης να βρει περισσότερα στα λεξικά.
ΛΥΚΟΜΙΔΗΣ 